Την αφορμή για αυτή την συνοπτική αναφορά στο πολιτισμικό και γλωσσικό ζήτημα μας την έδωσε το τελευταίο τεύχος, του 2010, του περιοδικού «ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ» (αριθ. Τεύχους:141).
Στο τεύχος αυτό, αναδρομικά, ο ομότιμος καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης Ε. Κριαράς δίνει στη δημοσιότητα τις επιστολές της οργανωτικής επιτροπής, για τον εορτασμό δυο επετείων του Ψυχάρη ( το 2004), προς όλους τους αρμόδιους φορείς του δημοσίου, προκειμένου να υπάρξει συμμετοχή της πολιτείας στη διοργάνωση ενός Συνέδριου προς τιμήν της μεγάλης αυτής προσωπικότητας των Ελληνικών γραμμάτων. Οι δυο επέτειοι του Ψυχάρη αφορούσαν τα εκατόν πενήντα χρόνια από την γέννησή του και εβδομήντα πέντε από το θάνατό του.
Η αρχική βέβαια πρόταση ήταν να ανακηρυχθεί το 2004 σε έτος Ψυχάρη και να περιλάβει πλήθος από εκδηλώσεις αλλά στη συνέχεια περιορίσθηκε στη διοργάνωση ενός Συνέδριου.
Οι απαντήσεις των φορέων ενώ αρχικά δεν ήταν αρνητικές συνέτειναν τελικά στην μη συμμετοχή του δημόσιου στις εκδηλώσεις για τον Ψυχάρη και στην έμμεση αλλά σαφή απόρριψη της πρότασης της οργανωτικής επιτροπής. Το συνέδριο τελικά έγινε, με μεγάλη επιτυχία, και αποκλειστική ευθύνη του Τομέα της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας της φιλοσοφικής σχολής Θεσσαλονίκης. Τα εμπλεκόμενα πρόσωπα σε αυτή την ιστορία, που φέρουν την ευθύνη για τη στάση της πολιτείας ήταν : Χ. Καστανίδης (ως υπουργός Β.Ελλάδος), Π.Τατούλης (υπουργός πολιτισμού), Ν. Τσαρτσώνης (διάδοχος του Καστανίδη στο υπουργείο Β. Ελλάδος), Ψωμιάδης (νομάρχης θεσσαλονίκης) και Β Παπαγεωργόπουλος (δήμαρχος της πόλης). Όλοι αυτοί με τον τρόπο τους συνέβαλαν στην άρνηση του κράτους να συμμετάσχει στον εορτασμό στην μνήμη του Γ,Ψυχάρη.
Το γεγονός δεν θα είχε ιδιαίτερη σημασία αν ήταν απλώς ένα από τα τόσα περιστατικά ασυνέπειας του Ελληνικού κράτους. Αν ήταν θέμα δηλ. δυσλειτουργίας του κράτους ή και κακής διαχείρισης του θέματος, από ορισμένους εκπρόσωπους της πολιτείας. Αλλά δεν είναι μόνο τέτοιο. Έτσι πιστεύουμε. Στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι και θέμα άγνοιας. Άγνοιας του γλωσσικού ζητήματος και της σημασίας του, στην διαμόρφωση της νεοελληνικής κοινωνίας. Άγνοιας και του ρόλου που διαδραμάτισε σε αυτό ο Γιάννης Ψυχάρης.
Η εξέλιξη της Ελληνικής κοινωνίας δεν έγινε μόνο μέσα από κοινωνικούς, πολιτικούς και εθνικούς αγώνες, αλλά και μέσα από αγώνες για την μόρφωση, την παιδεία, την πολιτισμική ανασυγκρότησή της. Κι εκεί υπήρξαν σημαντικές φάσεις όπου παίχθηκαν κρίσιμα ζητήματα για το μέλλον του τόπου. Όπως το γλωσσικό. Το ζήτημα της ενιαίας γλώσσας, ο ενοποιητικός του ρόλος στη διαμόρφωση της σύγχρονης εθνικής ταυτότητας.
«Τι θα ήτανε σήμερα η φιλολογία μας, η ποίηση και η πρόζα, η Τέχνη γενικά του λόγου στην Ελλάδα αν δεν υπήρχε ο Ψυχάρης;» διακήρυττε το 1909 ο Κ. Παλαμάς («δυό λόγια»).
Η Ελληνισμός, βγαίνοντας από την μακρόχρονη δουλεία, είχε να αντιμετωπίσει το τεράστιο ζήτημα της εθνικής ομογενοποίησης σε πολλά επίπεδα. Και πρώτα από όλα της γλώσσας. Η διγλωσσία, που κρατούσε από το Βυζάντιο, είχε μεταφερθεί και στα χρόνια ίδρυσης του νέου Ελληνικού Κράτους. Άλλη γλώσσα μιλούσε ο λαός κι άλλη χρησιμοποιούσαν οι λόγιοι και το Κράτος στα γραφτά τους. Η διάκριση ήταν σαφής: Η δημοτική, από τη μια, η αρχαΐζουσα από την άλλη. Ο προφορικός λόγος, από τη μια, ο γραπτός από την άλλη. Η ανεπίσημη, η «χυδαία» η «παρακατιανή», από την μια, η επίσημη, η «ανώτερη», η «ευγενής» από την άλλη. Το πρόβλημα δεν αφορούσε μόνο την Ελλάδα. Το αντιμετώπιζαν και τα άλλα Ευρωπαϊκά έθνη. Κατόρθωσαν να το απαντήσουν όμως αποτελεσματικά και σε μικρό, σχετικά, διάστημα. Εμείς χρειαστήκαμε σχεδόν εκατόν πενήντα χρόνια.
Πώς να αναπτυχθεί πνευματικά ένα Έθνος; πώς να μορφωθεί ο λαός του;
Ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης για την πνευματική καθυστέρηση της Ελλάδας ανήκει σίγουρα στο γλωσσικό.
«Ελευθερία και γλώσσα» επέμενε να επαναλαμβάνει από τα χρόνια ακόμα της επανάστασης του ΄21 ο Σολωμός.
Το γλωσσικό αποτέλεσε έναν από τους κεντρικούς σταθμούς της νεοελληνικής ιστορίας. Την σημάδεψε όσο λίγα πράγματα. Και είχε τους πρωταγωνιστές του: Ψυχάρης, Τριανταφυλλίδης, Δελμούζος, Γληνός, Εφταλιώτης, Πάλλης κλπ.
Η συμβολή του Ψυχάρη στην καθιέρωση της δημοτικής ήταν καθοριστική. Υπήρξε ο άκαμπτος ιδεολόγος, ο ασυμβίβαστος, αυτός που έθεσε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο το κέραιο ζήτημα της Εθνικής γλώσσας με την έννοια ότι αυτή έπρεπε νάναι και λαϊκή δηλ. να είναι η γλώσσα που μιλάει ο λαός.
Ο Ψυχάρης ήταν αυτός που ανέτρεψε τις ισορροπίες, που «λύγισε την βέργα από την άλλη μεριά», που εξισορρόπησε τα πράγματα και άνοιξε το δρόμο για την ανατροπή του καθεστώτος της διγλωσσίας.
Χρειάστηκαν μακροχρόνιοι αγώνες, να αναπτυχθεί ένα ολόκληρο κίνημα, το γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, για να φθάσουμε στην σημερινή καθιέρωση της δημοτικής σαν ενιαίας εθνικής γλώσσας, που βέβαια δεν είναι η δημοτική του Ψυχάρη, αλλά η «λόγια» μορφή της. Ωστόσο η συμβολή του Ψυχάρη παραμένει η πιο σημαντική, η πιο καθοριστική από όλες στην νεότερη ιστορία της Ελληνικής γλώσσας.
Η γενιά της μεταπολίτευσης είναι η μόνη γενιά που δεν σχετίζεται με το γλωσσικό. Της είναι εντελώς άγνωστο. Είναι η μόνη γενιά, μετά από αιώνες (από την εποχή του Βυζαντίου ακόμα), που δεν έζησε υπό καθεστώς διγλωσσίας (μόλις το 1974 έγινε η καθιέρωση της Δημοτικής σαν επίσημης κι ενιαίας γλώσσας).
Δικαιολογείται γι αυτό να έχει πλήρη άγνοια ;
Το γλωσσικό παραμένει πάντα ανοιχτό. Η γλώσσα είναι κάτι που εξελίσσεται συνέχεια, δεν μένει ποτέ στάσιμη. Σε κάθε εποχή «το γλωσσικό πρόβλημα» παίρνει άλλη μορφή. Η άγνοια στο γλωσσικό, του χθες και του σήμερα, συνιστά ένα τεράστιο πολιτισμικό κενό.
Χωρίς επίγνωση της εξέλιξης της γλώσσας, χωρίς γνώση της ιστορίας της, των φάσεων που διέτρεξε ανά τους αιώνες, είναι αδύνατο να υπάρξει οποιαδήποτε πνευματική πρόοδος των Ελληνικών γραμμάτων. Η πνευματική μας εξέλιξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το γλωσσικό ζήτημα.
Η Νεοελληνική γλώσσα σήμερα είναι αντιμέτωπη με νέες προκλήσεις. Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης αντιμετωπίζει το πρόβλημα της περιορισμένης χρήσης της, στα όρια της Εθνικής επικράτειας. Δεν έχει όρους διάδοσης έξω από αυτήν. Πρέπει να διατηρηθεί και να αναπαραχθεί στα στενά Εθνικά πλαίσια επιδεχόμενη πλείστες επιρροές. Το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουν όλες οι εθνικές γλώσσες παγκοσμίως. Η πολιτισμική παγκοσμιοποίηση οδηγεί στην διεθνή επικράτηση μιας ενιαίας γλώσσας (και δύο –τριών, το πολύ, συμπληρωματικών) και στην υποβάθμιση της αξίας των υπόλοιπων Εθνικών γλωσσών με προοπτική την μετατροπή τους σε δευτερεύουσες και προαιρετικές. Η παιδεία στο μέλλον, αφού περάσει από διάφορα μεταβατικά στάδια (εξίσωσης της διεθνούς γλώσσας με την Εθνική) θα φθάσει στο σημείο να στηρίζεται αποκλειστικά στην διεθνή γλώσσα δηλ. στα Αγγλικά. Το κατώτατο επίπεδο μόρφωσης θα αφορά δύο πράγματα: την γνώση της διεθνούς γλώσσας και την χρήση των υπολογιστών. Πράγματα δηλ. που ισχύουν ήδη για την νέα γενιά και που πρόκειται να γενικευθούν και να ολοκληρωθούν για το σύνολο των σύγχρονων κοινωνιών. Πάμε, με άλλα λόγια, για ένα νέο καθεστώς διγλωσσίας, τη στιγμή που είχαμε ξεπεράσει το παλιό. Μια διγλωσσία άλλης μορφής, που δεν αφορά μια «εκκρεμότητα» της Νεοελληνικής γλώσσας, «μια Εθνική υπόθεση», αλλά τον υποσκελισμό της Εθνικής γλώσσας ( στο εσωτερικό της χώρας) από μια διεθνή. Θα μπορέσει, κάτω από αυτές τις συνθήκες, να επιβιώσει και να αναπαραχθεί η Νεοελληνική γλώσσα; Να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν τα Ελληνικά γράμματα; Είναι ένα μεγάλο πολιτισμικό ζητούμενο της εποχής.
Το νέο διεθνές περιβάλλον κι οι αλλαγές που συνεπάγεται, σε όλους ανεξαίρετα τους τομείς, αποτελεί την νέα αμείλικτη πραγματικότητα που, προκειμένου να την αντιμετωπίσουμε, πρέπει, πρώτα από όλα, να την κατανοήσουμε. Η Ελληνική κοινωνία σήμερα στερείται παντελώς μιας, έστω και στοιχειώδους, επίγνωσης των συντελούμενων διεθνών αλλαγών. Ζει μέσα στην άγνοια, χωρίς την παραμικρή αίσθηση των όσων διακυβεύονται πολιτισμικά και ιδιαίτερα στο επίπεδο της γλώσσας. Σε αυτό συντελεί κι η διαιωνιζόμενη σύγχυση ανάμεσα στον αρχαίο και Νεοελληνικό πολιτισμό, μια αντίληψη συνέχειας και ταύτισης που συμβάλει στο να μην μπορεί η Ελληνική κοινωνία να αποκτήσει την απαιτούμενη αυτογνωσία που είναι αναγκαία προκειμένου να κατανοήσει τη θέση της στο σύγχρονο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Και βέβαια να καταλάβει και τους κινδύνους που διατρέχει η Ελληνική γλώσσα.
Η Νεοελληνική γλώσσα δεν διαθέτει το εύρος και την διάδοση, που είχε στην εποχή της, η αρχαία ελληνική γλώσσα. Ο Νεοελληνικός πολιτισμός δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα στους σύγχρονους «ηγεμονικούς πολιτισμούς» και έχει άλλη βάση συγκρότησης από τον αρχαίο Ελληνικό, που στην εποχή του υπήρξε ο κατ’ εξοχήν ηγεμονικός πολιτισμός.
Το γλωσσικό δεν μπαίνει μόνο από το νέο διεθνές περιβάλλον αλλά και από την θέση της Ελλάδας μέσα σε αυτό.
Κάτω λοιπόν από συνθήκες πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης και επικυριαρχίας του νεοελληνικού πολιτισμού από τον Ευρωπαϊκό (και τον Δυτικό γενικότερα) καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της διάσωσης και ανάπτυξης της Ελληνικής γλώσσας.
Το πρόβλημα της διάσωσης του Νεοελληνικού πολιτισμού και της γλώσσας δεν είναι θεσμικό πρόβλημα. Παρ’ όλη την επικυρίαρχη θέση του Ευρωπαϊκού, και του Δυτικού γενικότερα πολιτισμού, υπάρχει έδαφος για τους ασθενέστερους πολιτισμούς. Χωρίς να διαταράσσεται το διεθνές θεσμικό καθεστώς επικυριαρχίας.
Παρ’ όλη την γενική τάση για πολιτισμική ομοιομορφία, όλα δείχνουν, ότι θα υπάρχει χώρος για πολιτισμικές ιδιαιτερότητες αρκεί να μπορούν να γίνουν διεθνώς αναγνωρίσιμες και ανταγωνιστικές. Να μπορούν να «εξάγουν τα προϊόντα τους». Γεγονός που προϋποθέτει η κάθε ετερότητα να μπει «στη δοκιμασία μιας πολιτισμικής ανασύνθεσης» που να την καθιστά οικουμενικά συγκρίσιμη. Τα Εθνικά μέτρα και σταθμά δεν ισχύουν. Ο,τι Εθνικό, άξιο λόγου, θα πρέπει νάναι και οικουμενικό. Αυτό θα πρέπει νάναι το κριτήριο για την παιδεία και τις τέχνες. Ελληνικά πανεπιστήμια αλλά με Ευρωπαϊκό και παγκόσμιο κύρος. Ελληνική λογοτεχνία, ποίηση, μουσική, ζωγραφική, θέατρο, κινηματογράφο αλλά στο ύψος των διεθνών προδιαγραφών και στάνταρ. Μόνο έτσι θα διασφαλίσουμε την ετερότητά μας, καταξιώνοντάς την οικουμενικά. Και μέσω αυτής να διασώσουμε και τη γλώσσα.
Σήμερα βρισκόμαστε σε μια εκ διαμέτρου άλλη κατάσταση. Μιλάμε με αυστηρά Εθνικούς όρους, με μέτρα και σταθμά που δεν λαμβάνουν υπ’ όψιν την οικουμενική διάσταση των πραγμάτων. Μιλάμε για την μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση π.χ. χωρίς διεθνή κριτήρια, το ίδιο αφηρημένα για τον Ελληνικό κινηματογράφο, την Ελληνική λογοτεχνία κλπ. Σε ένα πνεύμα πολιτισμικής αυτάρκειας που αντιστοιχεί σε κλειστές κοινωνίες που έχουν κόψει τις γέφυρες επικοινωνίας με τον έξω κόσμο. Επί πλέον ότι οικουμενικό μας χαρακτηρίζει προσπαθούμε να το επανα-εθνικοποιήσουμε.
Ήδη από την αυγή των Νέων Χρόνων ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός έχει οικουμενικοποιηθεί και έχει μετατραπεί σε συστατικό στοιχείο του Δυτικού πολιτισμού. Ο Αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός έχει ξεφύγει από τα στενά εθνικά πλαίσια, έχει γίνει κτήμα όλης της οικουμένης. Δεν υπήρξε μόνο στην εποχή του ο κατ’ εξοχήν ηγεμονικός πολιτισμός αλλά έχει συμπεριληφθεί και στους σύγχρονους κυρίαρχους πολιτισμούς. Αυτή είναι η μεγάλη του αξία. Ο οικουμενικός του χαρακτήρας. Δεν μπορεί να επανα-εθνικοποιηθεί,(όπως οτιδήποτε σύγχρονο έχει πάρει οικουμενικές διαστάσεις: ο Καβάφης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Καζαντζάκης, η Ζατέλη, ο Κακογιάννης, ο Αγγελόπουλος, ο Λύτρας, ο Βολονάκης, ο Γκίκας, η Κάλλας, ο Θεοδωράκης, ο Τερζόπουλος κλπ. κλπ.)
Το πρόβλημα της συνέχειας του Ελληνικού πολιτισμού είναι ένα συναφές ζήτημα και μια εκκρεμότητα (Νεοελληνική) που κρατάει πάνω από εκατόν πενήντα χρόνια. Το πνεύμα αυτάρκειας (πολιτισμικής), που μας χαρακτηρίζει και που μας εμποδίζει να κατανοήσουμε την σημερινή μας κατάσταση, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο πρόβλημα της πολιτισμικής συνέχειας. Σύμφωνα με αυτήν ο Νεοελληνικός πολιτισμός σε μια αδιάσπαστη ενότητα με τον Αρχαίο δημιουργούν ένα επαρκές και ολοκληρωμένο πολιτισμικό σύστημα, ηγεμονικό, ανά τους αιώνες. Τίποτα πιο εσφαλμένο και ανακριβές. Τα πολιτισμικά ζητήματα έχουν την ιστορική τους διάσταση. Άλλο η κληρονομιά του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού (που ανήκει βέβαια σε μας αλλά ταυτόχρονα και σε όλη την οικουμένη) και άλλο ο νεοελληνικός πολιτισμός των νεότερων ιστορικών χρόνων (που είναι κατά βάσην συγκροτημένος πάνω στις επιρροές από τον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό)
Το γλωσσικό δεν μπορούμε σήμερα να το αντιμετωπίσουμε παρά μόνο σαν ένα ζήτημα που συνδέεται με τον Νεοελληνικό πολιτισμό και το μέλλον του (γιατί συχνά προστρέχουμε και στα αρχαία Ελληνικά).
Ο Νεοελληνικός πολιτισμός είναι υποχρεωμένος να διατηρήσει την ετερότητά του, (στο βαθμό που υπάρχει κι αξιολογείται ως σημαντική). Να αγωνιστεί γι αυτό, μέσα σε συνθήκες πολιτισμικής ομογενοποίησης, αφήνοντας πίσω τις θεωρίες πολιτισμικής αυτάρκειας, αποκτώντας μια νέα αυτογνωσία και οικουμενική αντίληψη των πραγμάτων. Μόνο έτσι μπορεί να διεκδικήσει μια θέση στον σύγχρονο κόσμο.
Φίλε Χρήστο,
Κάποιες σύντομες σκέψεις για τη συζήτηση που ανοίγεις.
Αποτελεί κοινή βάση των προβληματισμών μας ότι το «γλωσσικό», ουσιαστικό μέρος της πολιτισμικής μας διαδρομής, βρίσκεται μπροστά σε νέες προκλήσεις και προβλήματα. Επίσης αποτελεί κρίσιμη διαπίστωση στο άρθρο σου όπως λες «Ότι Εθνικό, άξιο λόγου, θα πρέπει νάναι και οικουμενικό». Πράγματι τα ουσιώδη του Ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή του Ελληνικού τρόπου σκέψης και βίου, αφορούν στο σύνολό της την ανθρωπότητα και τοποθετούν τα ψαξίματα τους στο τόπο της οικουμένης.
Θα ήθελα ωστόσο να συζητήσουμε τα περί συνέχειας/ ασυνέχειας του Ελληνικού πολιτισμού. Συνήθως οι αναφορές περί ασυνέχειας στην μακρόχρονη ιστορική διαδρομή αφορούν κυρίως τυπολογικά χαρακτηριστικά τα οποία εμφανίζουν ισχυρή εξάρτηση από τις αντίστοιχες ιστορικές περιόδους και συνθήκες. Τα θεμελιώδη ωστόσο χαρακτηριστικά του Ελληνικού τρόπου σκέψης και βίου παρουσιάζουν μείζονα συνέχεια, εντυπωσιακή μάλιστα στο χρόνο και στο χώρο. Βεβαίως δεν αναφέρομαι σε μια «αδιάσπαστη» πορεία όπως αντίστοιχα δεν εξετάζουμε μια κατακερματισμένη κατάσταση, επίσης δεν αφορούν στοιχεία «αυτάρκειας», ή ένα «επαρκές και ολοκληρωμένο πολιτισμικό σύστημα», θα αποτελούσε άλλωστε αντίφαση με τη συμμετοχή μας σε ένα οικουμενικό διάλογο αμφίδρομης αναζήτησης και απόδοσης.
Παραμένει έτσι κι αλλιώς κρίσιμο το ζήτημα της ελληνικής γλώσσας/πολιτισμού, όπως επίσης και η συνεισφορά τους στην οικουμενική αναζήτηση.
Τα λέμε ……..
Με εκτίμηση
Α. Βαρβέρης
Φίλε Αλέκο
Δυό λόγια πάνω στην παρέμβασή σου
Το θέμα της συνέχειας ή όχι του Ελληνικού πολιτισμού είναι ένα από τα κεντρικά θέματα που έχουν τεθεί (για να μην πούμε το κεντρικότερο) στην νεότερη πνευματική ιστορία της Ελλάδας. Και έχουν γραφτεί πολλά για αυτό.
Το όλο θέμα εξετάζεται σε δύο επίπεδα: Πρώτον στο επίπεδο του αν υπάρχει πραγματικά ή όχι συνέχεια.
Σε αυτό το σημείο θέλω να πω, ότι μια ουσιαστική συζήτηση, κατά κανόνα, απαιτεί πολύ εκτεταμένη μελέτη.
Eμπλέκονται σε αυτήν διάφοροι κλάδοι όπως ιστορία, γλωσσολογία, φιλολογία αλλά και λαογραφία. Υπάρχει αντιφατικότητα στοιχείων αλλά και έλλειψη, όπως και εκτεταμένη βιβλιογραφία. Σχετικα πρόσφατα έχει αναπτυχθεί και ο κλάδος των Νεοελληνικών σπουδών, ευρύτερος αυτός, που περιλαμβάνει και τους παραπάνω επί μέρους κλάδους. Όλα αυτά σε σχέση με την δυσκολία του θέματος, την έκταση της ύλης του, και τις πλευρές που καλύπτει στο ερευνητικό του μέρος.
Η συζήτηση σε αυτό, το πρώτο επίπεδο, έχει μέχρι τώρα παρουσιάσει αξιόλογο επιστημονικό υλικό (κύρια από την πλευρά των όσων υποστηρίζουν την ασυνέχεια. Από την άλλη μεριά δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα. Ούτε χρειάστηκε άλλωστε). Δεν συμφωνώ με την εκτίμησή σου ότι οι «αναφορές στην ασυνέχεια αφορούν τυπολογικά χακτηριστικά» και ότι « τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του Ελληνικού τρόπου σκέψης και βίου παρουσιάζουν μείζονα συνέχεια-εντυπωσιακή στον χρόνο και στον χώρο». Τα ζητήματα της ασυνέχειας, αυτά καθ’ αυτά, έχουν προχωρήσει τόσο στην τεκμηρίωσή τους, που έχουν ωθήσει την συζήτηση σε ένα δεύτερο επίπεδο. Αυτό αφορά την ιδεολογική χρήση της συνέχειας.
Το θέμα δεν είναι πλέον αν όντως υπάρχει συνέχεια. Αλλά ότι αυτή απετέλεσε τη βάση της πολιτισμικής μας αναφοράς. Ότι χρησιμοποιήθηκε σε έναν ιδεολογικό ρόλο.
Αν ξεκινήσουμε από την γενική παραδοχή ότι τα σύγχρονα Έθνη είναι δημιούργημα του αναδυόμενου αστικού κόσμου (φτιάχθηκαν τον 18ο αιώνα και οριστικοποιήθηκαν με το φιλελεύθερο κράτος του 19ο αιώνα) τότε και η όποια ταυτότητά τους είναι και αυτή ιστορικό δημιούργημα των τελευταίων αιώνων. Αυτό συνιστά μια ορισμένη απάντηση στο πρόβλημα της συνέχειας.
Τα έθνη-κράτη είναι προϊόντα μιας ιστορικής διαδικασίας
Υπήρξε μια ολόκληρη αιματηρή περίοδος ανάδυσης των σύγχρονων Εθνών, με εθνικά κινήματα και πολέμους που συνιστούν την νεότερή ιστορία τους. Από αυτή, την ιστορία, διάφορα στοιχεία έχουν ενσωματωθεί σε κάθε Εθνική ιδεολογία. Επίσης, έχουν ενσωματωθεί,, στοιχεία γενικότερης πολιτισμικής επιρροής από τις κυρίαρχες φιλελεύθερες αρχές της αστικής τάξης (Γαλλική επανάσταση, διαφωτισμός ). Πέραν αυτών, βασικό γνώρισμα για κάθε Έθνος –Κράτος των Νέων Χρόνων αποτέλεσε η ιδιαίτερη πολιτισμική του οντότητα., η συγκρότηση της εθνικής του ιδεολογίας. Εκεί τα ζητήματα κρίθηκαν στο πεδίο των εθνικών πολιτισμικών διεργασιών.
Ο Νεοελληνικός πολιτισμός συγκροτήθηκε πάνω στη βάση της πολιτισμικής του συνέχειας από τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Αυτό αποτέλεσε το κρίσιμο στοιχείο της νέας εθνικής ταυτότητας.
Αυτή είναι, από όσο γνωρίζω, μια αποκλειστικά Ελληνική ιδιαιτερότητα. Αυτό δεν σημαίνει τίποτα, απλά το αναφέρω. Δεν την έχουν άλλα Έθνη. Ούτε από τα νεώτερα της Ευρώπης ούτε από τα παλιά έθνη της Ασίας (π.χ. Κίνα, Ινδία κλπ.). Δεν έχουν δηλ. ένα πρόβλημα «ιστορικής συνέχειας» ή «ασυνέχειας» στην ιστορική τους διαδρομή. Ούτε τους έχει απασχολήσει ένα τέτοιο θέμα. Σε μας, κατ εξαίρεση, το πρόβλημα της συνέχειας έχει αποτελέσει το κεντρικό πολιτισμικό ζήτημα γιατί ακριβώς αποτέλεσε τη βάση της Εθνικής μας ιδεολογίας.
Αν θελήσουμε τώρα να τοποθετηθούμε γενικότερα τότε μπορούμε να πούμε:
Είτε ένα έθνος θεωρεί ότι, σε πολιτισμικό επίπεδο, είναι συνέχεια ενός αρχαιότερου πολιτισμού που υπήρξε στην ίδια χώρα, είτε όχι, ο σύγχρονος πολιτισμός του είναι κάτι διαφορετικό (όχι τυπολογικά αλλά ουσιαστικά). Οι πολιτισμοί με την έννοια της αναπαραγωγής τους, στο ίδιο επίπεδο (ως ισάξιοι), και με τα ίδια γενικά χαρακτηριστικά, δεν συνεχίζονται. Οσες προσπάθειες ιστορικά έγιναν σε αυτό το επίπεδο (της πιστής αναπαραγωγής) κατέληξαν στον μιμητισμό. Η συνέχεια των πολιτισμών ιστορικά υφίσταται μόνο ως συμμετοχή στην γενική εξέλιξη της ανθρωπότητας, σαν συμβολή στην συγκρότηση νέων πολιτισμών. Αυτή καθ’ αυτή η συνέχιση ενός ιστορικού πολιτισμού, αποκλειστικά σε ένα χώρο, δεν υπάρχει ιστορικά.
Στο σημείο αυτό να διευκρινίσουμε κι άλλα δύο πράγματα :
Α) Μιλάμε για πολιτισμική συνέχεια κι όχι φυλετική. Συχνά αυτά τα δύο συγχέονται. Εδώ αναφερόμαστε στο πρώτο. Το δεύτερο είναι άλλης τάξης πρόβλημα : επιστημονικό, ιστορικό, γενεολογικό, επίσης δύσκολο και περίπλοκο που έχει την δική του σημασία και βαρύτητα.
Ο διαχωρισμός αυτός είναι τεχνητός δηλ. μεθοδολογικός, γιατί έτσι μπορεί να εξετασθεί το κάθε ένα χωριστά. Στο φυλετικό δεν μπαίνουμε εδώ. Επί της ουσίας όμως υπάρχει πρόβλημα. Μπορεί δηλ. να υπάρχει του ενός συνέχεια και του άλλου ασυνέχεια ή και των δύο συνέχεια ή ασυνέχεια. Το θέμα όντως είναι λεπτό και πρέπει να το χειριζόμαστε με τη δέουσα προσοχή.
Β) Το πρόβλημα της κληρονομιάς. Κι αυτή δεν πρέπει να συγχέεται με την συνέχεια. Οι κληρονόμοι δεν είναι κατ’ ανάγκη και συνεχιστές. Ο Αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός σαφώς και αποτελεί την πολυτιμότερη κληρονομιά μας, αλλά συνιστά ταυτόχρονα και κληρονομιά όλης της οικουμένης. Εδώ ανακύπτει ένα άλλο ζήτημα: Ό,τι κληρονομούμενο οικουμενικό πρέπει να το «επανα-εθνικοποιούμε»; ή να το αξιοποιούμε (κατανοώντας το ταυτόχρονα) στην οικουμενική του διάσταση;
Εν κατακλείδι: Η ιδεολογία της συνέχειας, είχε τελικά καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση της Εθνικής ταυτότητας. Ο Νεοελληνικός πολιτισμός συγκροτήθηκε πάνω σε ένα μύθο που του στέρησε παντελώς την δυνατότητα αυτογνωσίας. Αυτοκαθορίσθηκε ως η συνέχεια του Αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού, υποδύθηκε και συνεχίζει να υποδύεται τον ρόλο ενός ηγεμονικού πολιτισμού («το μόνο που έχουμε να εξάγουμε είναι πολιτισμό») και διαμόρφωσε μια μόνιμη βάση αναπαραγωγής ενός διαχρονικού εθνικισμού. Ενός Εθνικισμού υπεροπτικού, πολιτισμικής αυτάρκειας και αντιφατικότητας που υπερασπίζεται « αξίες και παραδόσεις», που είναι αρχαιόπληκτος αλλά και χριστιανικός («Ελληνο-χριστιανικά ιδεώδη), ενσωματωμένος στη δύση και αντι-δυτικός, δημοκρατικός κατ’ επίφαση και απαξιωτικός και καχύποπτος απέναντι σε ότι νεωτερίστικο και λόγιο. Που έχει εξιδανικεύσει την ιστορία του, έχει ιεροποιήσει την έννοια της παράδοσης, έχει αποβάλει ότι ενοχλητικό και έχει υψώσει τοίχους απέναντι στην ιστορική έρευνα και την αμφισβήτηση του μύθου του.
Ο Νεοελληνικός πολιτισμός, σαν ιστορικό δημιούργημα των νεώτερων χρόνων έχει ολοκληρώσει τον κύκλο του.
Η Ελληνική κοινωνία είναι ώρα να επανα-ορισθεί πολιτισμικά. Να περάσει σε μια άλλη κατάσταση αυτογνωσίας. Να δει κριτικά την ιστορία της, να αφήσει πίσω τους μύθους της συνέχειας και της πολιτισμικής αυτάρκειας. Να αγωνιστεί να διατηρήσει ότι αξιόλογο από την ετερότητά της. Να αποκτήσει οικουμενική αντίληψη να ξεφύγει από τον παθολογικό εθνοκεντρισμό της και να διεκδικήσει να γίνει πολιτισμικά « ανταγωνίσιμη». Για να μπορέσει να παρακολουθήσει τις εξελίξεις και να έχει μια θέση σε αυτές (τα πατριωτικά μέτωπα και οι αναγεννήσεις ανήκουν στο παρελθόν).
Μήλιος Xρήστος
Φίλε Χρήστο,
Λίγα λόγια σε …. «συνέχεια» της κουβέντας, χωρίς πρόθεση να εμμείνω σχολαστικά στα διάφορα στοιχεία, γι’ αυτό θα σταθώ επιλεκτικά σε ορισμένα σημεία.
Σε ότι αφορά το κεντρικό, για μένα, θέμα –ερώτημα που θέτεις: «Ό,τι κληρονομούμενο οικουμενικό πρέπει να το «επανα-εθνικοποιούμε»; ή να το αξιοποιούμε (κατανοώντας το ταυτόχρονα) στην οικουμενική του διάσταση;», Προφανώς συμφωνούμε στην γονιμοποιό διαδικασία της οικουμενικής διάστασης.
1. Τα περί συνέχειας –ασυνέχειας, πέραν των πολιτικών που ασκήθηκαν για το εθνικό φρόνημα κατά καιρούς, εμπεριέχουν και πραγματικά ζητήματα τα οποία άλλωστε ο νεωτερισμός (τον οποίον αναφέρεις) από νωρίς διέκρινε ως αμφισβήτηση του ζωτικού του μύθου: ότι όλα ξεκινούν από την ύπαρξη της νεωτερικής Ευρώπης.
2. Το βάθος άλλωστε ενός οικουμενικού διαλόγου κρίνεται και εξελίσσεται στη βάση υπαρκτών και διαφορετικών πολιτισμικών διαφορών. Στο πλαίσιο ενός τέτοιου διαλόγου δεν «κυνηγάμε» κάτι διαμορφωμένο αλλά το συν-διαμορφώνουμε (πάντα ως υπαρκτοί «παίχτες»)
3. Η πολιτιστική μας συνέχεια (και όχι επάρκεια – αυτάρκεια) ως αρχαίος, Βυζαντινός και Νέος Ελληνισμός, ιχνηλατείτε στη γλώσσα, στο τρόπο σκέψης (από Θουκυδίδη μέχρι Μακρυγιάννη), στην «ορθόδοξη» χριστιανική πίστη. Καθώς επίσης και σε μια διαχρονική επιλογή στα κοινοτικά-δημοκρατικά χαρακτηριστικά συνύπαρξης.
4. Σε αντίθεση με την νεωτερική οπτική (της οποίας την αξία δεν αμφισβητώ αν και είναι μάλλον στα τελειώματά της) υπάρχουν έθνη με αντίστοιχη αυτοσυνειδησία πολύ πριν την κατασκευή του «Έθνους –Κράτους» (Έλληνες, Εβραίοι, Πέρσες κ.α).
5. Επίσης διαφέρει ουσιαστικά η πολιτισμική ταυτότητα-πορεία (μια μη στατική κατάσταση) από τις ιστορικές προσπάθειες αξιοποίησης και ένταξης σε συγκυριακούς σκοπούς (περί εθνικισμού ή μεγάλης Ιδέας).
6. Άλλωστε για τις αγωνίες και τα ενδιαφέροντα της σύγχρονης ανθρωπότητας η συνεισφορά μας έγκειται στη συμμετοχή μας ως έλληνες, με μάτια και αυτιά να δούμε και να ακούσουμε τους άλλους ως Άλλους. Να συμπορευτούμε και όχι να ακολουθήσουμε είναι το ζήτημα. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί γόνιμο έδαφος και για τις δικές σου χρήσιμες παρατηρήσεις- προτροπές για χειραφέτηση και μη απομόνωση.
Με εκτίμηση
Α. Βαρβέρης
Φίλε Αλέκο
Σε εκ διαμέτρου αντίθετες κατευθύνσεις κινούμαστε.
Πρέπει να το κατανοείς.
Μας συνδέει μια μακρινή σχέση. Αρκεί;
Εν τω μεταξύ έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι. Ο καθένας έχει πάρει τον δρόμο του. Δεν είναι ανάγκη να αναλωνόμαστε σε έναν διάλογο που δεν έχει στοιχειώδεις όρους να διεξαχθεί. Δεν διαφωνούμε σε σημεία. Σε διαφορετικούς γιαλούς αρμενίζουμε.
Ας τραβήξει ο καθένας τον δρόμο του, κι ας κάνει, όσο καλύτερα μπορεί, την δουλειά του, με εντιμότητα απέναντι σε αυτά που πρεσβεύει.
Κι ο χρόνος (και η ζωή) θα αποφανθούν… για όλους μας.
Φιλικά Χρήστος.
Φίλε Χρήστο,
Δεν σου κρύβω ότι το «Σε εκ διαμέτρου αντίθετες κατευθύνσεις κινούμαστε» με αιφνιδίασε. Προσωπικά δεν το βλέπω. Ωστόσο σέβομαι αυτό που νιώθεις.
Φιλικά
Τα λέμε ……….
Α. Βαρβέρης