Βιβλιοπαρουσίαση: “Επινοώντας το Παρελθόν”

Β

Στις πολυάριθμες πολιτισμικές εξελίξεις στην Ελλάδα του 5ου αιώνα π.Χ. ανήκει και η «ανακάλυψη του πεζού λόγου». Πεζά κείμενα υπήρχαν βέβαια και πριν, οι «δάσκαλοι της αλήθειας» της αρχαϊκής Ελλάδας εκφράζονταν όμως μέσω της ποίησης, και μόνο ύστερα από την επικράτηση της εγγραμματοσύνης τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. αναπτύχθηκαν και εδραιώθηκαν είδη του πεζού λόγου που προσέφεραν νέες ερμηνείες του κόσμου: εκτός από πραγματείες των φυσικών επιστημών, ρητορικά και φιλοσοφικά έργα και η ιστοριογραφία. Από τους πρώτους Έλληνες ιστορικούς μάς παραδίδονται ελάχιστα αποσπάσματα ή μόνο ονόματα, με τις Ιστορίες όμως του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη διαθέτουμε τα έργα που επηρέασαν αποφασιστικά την ανάπτυξη του ιστοριογραφικού είδους στην αρχαιότητα και έθεσαν τις βάσεις και της σύγχρονης ιστοριογραφίας, όπως έχει υποστηρίξει ο Arnaldo Momigliano.
Ο Αντώνης Ρεγκάκος μας θυμίζει ότι η αρχαία ελληνική ιστοριογραφία δεν δημιουργήθηκε από το μηδέν. Ο Ηρόδοτος μπορεί να είναι «ο πατέρας της ιστορίας», αλλά ήδη πριν από αυτόν οι Έλληνες γοητεύονταν από το παρελθόν. Το ομηρικό έπος και η τραγωδία αφηγούνταν το παρελθόν των Ελλήνων, ο «Νέος Σιμωνίδης» δείχνει ότι η σύγχρονη ιστορία του ποιητή μπορούσε να αποτελέσει θέμα της ελεγείας, ενώ και σε άλλα λυρικά είδη, όπως στους επίνικους, το μυθικό αλλά και το πρόσφατο παρελθόν διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο. Ο Αντώνης Ρεγκάκος δείχνει διεξοδικά πόσο ισχυρή υπήρξε η επιρροή της επικής κληρονομιάς στους πρώτους ιστορικούς. Ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης δεν ακολουθούν τον Όμηρο μόνο επειδή και οι δύο καθιστούν τον πόλεμο το κύριο θέμα της αφήγησης τους, αλλά και η ιστορική τους συνείδηση είναι απότοκος του έπους. Παρ’ όλο που ο Ηρόδοτος κάνει συχνά λόγο μόνο για «τους θεούς», «τον θεό» ή το «θείο», χωρίς να τους κατονομάζει, και ο Θουκυδίδης δεν τους χρησιμοποιεί καν ως στοιχεία της ιστορικής αιτιότητας, και οι δύο τονίζουν, όπως ακριβώς ο Όμηρος, την τύχη και τον εύθραυστο χαρακτήρα της ανθρώπινης ύπαρξης. Και οι δύο, Ηρόδοτος και Θουκυδίδης, κάνουν ευρύτατη χρήση επικών αφηγηματικών τεχνικών, της επιβράδυνσης, της στρατηγικής της αγωνίας ή της προσθήκης δημηγοριών στα έργα τους.
Ταυτόχρονα, όπως δείχνει ο Αντώνης Ρεγκάκος, τόσο ο Ηρόδοτος όσο και ο Θουκυδίδης είναι παιδιά της εποχής τους. Εμπιστεύονται κυρίως την αυτοψία, θέτουν συχνά σε αμφισβήτηση την πιθανοφάνεια των επικών παραδόσεων και υποβάλλουν τις πηγές τους σε κριτικό έλεγχο. Αξιοποιούν τη μεθοδολογία των σύγχρονων τους ιατρών και φυσιολόγων, αλλά και την ορολογία όπως τη γνωρίζουμε από τη δικανική ρητορική του 4ου αιώνα. Ο όρος «ιστορία», ο οποίος μέχρι σήμερα δηλώνει το είδος αυτό, έχει τον 5ο αιώνα ακόμη τη γενική σημασία της «επιστημονικής έρευνας» συμπεριλαμβάνει με άλλα λόγια γεωγραφικές, εθνογραφικές και ιατρικές, αλλά και ιστορικές έρευνες. Στη μελέτη του ο Αντώνης Ρεγκάκος δείχνει με εύστοχο τρόπο την ένταση μεταξύ παράδοσης και καινοτομίας, μέσα στην οποία γεννιέται η αρχαία ελληνική ιστοριογραφία.
Η ιστοριογραφία είναι επιστήμη ή τέχνη; Κανένα άλλο ερώτημα δεν απασχόλησε τη θεωρία της ιστορίας στον 20ό αιώνα όσο αυτό. Κύρια συμβολή στη συζήτηση για το καθεστώς της ιστορίας υπήρξε η άποψη του Hayden White, ότι η ιστοριογραφία όπως και η μυθοπλαστική αφήγηση βασίζονται στην πλοκή (emplotment). Απέναντι στη θέση αυτή διάφοροι ιστορικοί υπερασπίστηκαν με πάθος τον επιστημονικό χαρακτήρα της ιστορίας. Από τη μια πλευρά η αφήγηση υπονομεύει τη θετικιστική θεωρία της ιστορίας, από την άλλη πλευρά η ύπαρξη ενός «σημαινόμενου» διακρίνει την ιστορία από τη μυθοπλασία. Το βιβλίο του Αντώνη Ρεγκάκου δείχνει ότι αυτός ο διττός χαρακτήρας της ιστοριογραφίας υπάρχει ήδη στα πρώτα στάδια της. Η ομηρική κληρονομιά και η τραγωδία σημάδεψαν τη μορφή και το περιεχόμενο των πρώτων ιστορικών έργων εξίσου με τις ιπποκρατικές και ρητορικές πραγματείες. Το βιβλίο Επινοώντας το παρελθόν. Γέννηση και ακμή της ιστοριογραφικής αφήγησης στην κλασική αρχαιότητα δεν προσφέρει μόνο άριστη παρουσίαση της αρχαιοελληνικής ιστοριογραφίας, αλλά μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τις σύγχρονες θεωρητικές συζητήσεις για την ιστορία.

Jonas Grethlein
Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας
Πανεπιστήμιο Χαϊδελβέργης

Σχετικά με τον Συγγραφέα

Σχόλια

Η Σύνταξη

Kατηγορίες

Ιστορικό