Πηγή: Η Ελευθεροτυπία (ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ)
Hμερομηνία δημοσίευσης: 02/01/2009
Του Αλέξη Ηρακλείδη
ΟΜΟΥΤ ΟΖΚΙΡΙΜΛΙ, ΣΠΥΡΟΣ Α. ΣΟΦΟΣ
Το βάσανο της Ιστορίας: Ο εθνικισμός στην Ελλάδα και στην Τουρκία
«ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ»
ΣΕΛ. 331, ευρώ 20,9
Οι Ελληνες και οι Τούρκοι αποτελούν κλασική περίπτωση «αντίπαλης δυάδας» και βαθιά ριζωμένης εθνικής σύγκρουσης, με πολύχρονη ιστορία αντιπαράθεσης και εχθρότητας, όπως οι περιπτώσεις Γάλλων-Γερμανών (1800-1945), Σέρβων-Αλβανών ή Ισραηλινών-Αράβων. Μάλιστα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η ελληνοτουρκική αντιπαλότητα είναι ίσως η μακροβιότερη τέτοια αντιπαράθεση, ακόμη και αν τοποθετηθεί η έναρξη της, με αυστηρά κριτήρια, ως σύγκρουση δύο εθνών, το 1912-1922 αντί το 1821 ή πιο πριν.
Κλειδί για να κατανοήσει κανείς την αντιπαλότητα των δύο εθνών-κρατών και των λαών τους -η οποία δεν έχει εξανεμισθεί, παρά την ύφεση που ισχύει από το 1999- είναι η συγκριτική μελέτη της διαμόρφωσης των δύο αυτών εθνικών κρατών, οι εκατέρωθεν εθνικές ταυτότητες όπως αποκρυσταλλώθηκαν, η εθνική ιστορία-αφήγηση καθώς επίσης και ο αντίστοιχος εθνικισμός. Υπάρχουν βέβαια αρκετές μελέτες που ασχολούνται ξεχωριστά με την κάθε περίπτωση, αλλά η συγκριτική προσέγγιση μόλις πρόσφατα έχει αρχίσει να απασχολεί τους ερευνητές.
Το βιβλίο με τον εύστοχο κύριο τίτλο «Tormented by History» (που στα ελληνικά αποδόθηκε, ατυχώς, ως «Το βάσανο της ιστορίας») εντάσσεται σε αυτή τη νέα προβληματική. Ο δύο συν-συγγραφείς -Τούρκος ο ένας, Ελληνας ο άλλος- Omut Ozkimirli και Σπύρος Σοφός, επιλέγουν την οδό της συγκριτικής μελέτης προκειμένου να ερευνήσουν την εμφάνιση και την ανάπτυξη του ελληνικού και τουρκικού εθνικισμού. Ενας βασικός στόχος των συγγραφέων είναι να προσεγγίσουν με κριτική ματιά τους επίσημους μύθους και τις εθνικές αφηγήσεις σε Ελλάδα και Τουρκία. Η σύνδεση των δύο αυτών περιπτώσεων με την ευρύτερη θεωρητική ακαδημαϊκή συζήτηση για τον εθνικισμό αποτελεί έναν ακόμη κύριο στόχο των συγγραφέων.
Οι Ozkimilri και Σοφός μεθοδικά, με σαφήνεια, αλλά και γλαφυρότητα (ειδικά στο αγγλικό κείμενο), ερευνούν το θέμα τους σε διαρκή διάλογο με τη σχετική βιβλιογραφία· το επιμερίζουν σε πέντε ενότητες : (1) εκσυγχρονισμός, Διαφωτισμός, εκδυτικισμός, (2) κουλτούρα, ταυτότητα, διαφορά, (3) παρελθόν, μνήμη, ιστορία, (4) χώρος, έδαφος, (5) μειονότητες.
Αναμφίβολα πρόκειται για μια σοβαρή μελέτη από την άποψη της τεκμηρίωσης αλλά και των μεθοδολογικών επιλογών στο επίπεδο της θεωρίας. Οι συγγραφείς υιοθετούν τα πλέον σύγχρονα θεωρητικά ρεύματα στη μελέτη του εθνικού φαινομένου από τον μοντερνισμό (Gellner, Anderson, Hobsbawm) ώς τις αφηγήσεις και την αποδόμηση, ασκώντας παράλληλα κριτική στις ουσιοκρατικές θεωρίες των πριμορντιαλιστών (προαιώνια ύπαρξη του έθνους) και τον εθνοσυμβολισμό του Α.D.Smith.
Από το βιβλίο βγαίνει αβίαστα κάτι που είχε επισημάνει και ο Ηρακλής Μήλλας, ότι οι Ελληνες είναι διαποτισμένοι από έναν κυρίαρχο εθνικό μύθο (το σχήμα του Παπαρρηγόπουλου που αντικατέστησε αυτό του Κοραή, δηλ. της παλιγγενεσίας κατευθείαν από τους Αρχαίους Ελληνες), κάτι που οι συγγραφείς ονομάζουν με τη σειρά τους «Ελληνική-Χριστιανική Σύνθεση», ενώ, αντιθέτως, οι Τούρκοι είναι που δεν διαθέτουν έναν κυρίαρχο εθνικό μύθο (μία «εθνική ιστορία»), αλλά πλείονες ανταγωνιστικές εθνικές αφηγήσεις: Τουρκική Ιστορική Θέση, Ανατολισμός, Τουρκική-Ισλαμική Σύνθεση, ακραίος Τουρκισμός και παλιότερα Παντουρκισμός.
Ιδιαίτερα επιτυχής και εξαντλητική είναι η κάλυψη της Τουρκικής Ιστορικής Θέσης (έργο των εθνικών ιστορικών υπό την καθοδήγηση του Κεμάλ) και του σκεπτικού της, και η λεπτομερής ανάλυση του Τουρκισμού, υπό την ήπια μορφή της, αυτή των Τουρκιστών της πρώτης γενιάς (Gasprinski, Akcura, Gokalp) ώς την ακραία και ρατσιστική της εκδοχή της δεύτερης γενιάς (Atsιz, Turkkan, κ.ά.) και της τρίτης (Turkes). Επίσης εύστοχη και διεισδυτική είναι, μεταξύ πολλών άλλων, η ανάλυση της μεγάλης σημασίας του Αιγαίου για τους Ελληνες, οι αναφορές στο περίφημο Μακεδονικό των ημερών μας και το κεφάλαιο 6 που αφορά τα μειονοτικά θέματα.
Βέβαια το βιβλίο αυτό θα δυσαρεστήσει το ελληνικό κοινό που είναι αγκυλωμένο (και βολεμένο) στο ιδεολόγημα του Παπαρρηγόπουλου και στον μύθο των Ελλήνων ως περιούσιου λαού, που επιπλέον έχει πάντα το δίκιο με το μέρος του (βλέπε π.χ. την πρώτη κριτική για το βιβλίο που δημοσιεύτηκε στα ελληνικά, από τον Αναστάση Βιστωνίτη, «Το Βήμα της Κυριακής», 16-11-2008, σελ. 19 στο Β2).
Από την πλευρά μου θα σταθώ σε τρεις παρατηρήσεις. Πρώτον, από τη συγκριτική προσέγγιση απουσιάζει εν πολλοίς μια σημαντική πτυχή: η αλληλεπίδραση, το παιχνίδι πινγκ πονγκ μεταξύ των δύο, δηλαδή η καταγραφή της στάσης, ιδεολογίας, πράξης -διεκδικητικής ή επιθετικής- της μίας πλευράς και πώς επηρέασε (ή ενδεχομένως δεν επηρέασε) την άλλη πλευρά. Χάριν παραδείγματος, η ηρωική Ελληνική Επανάσταση ελάχιστα επηρέασε την οθωμανική στάση έναντι των Ελλήνων (για την ακρίβεια Ρωμιών) στο εσωτερικό. Εξαιρέσεις βεβαίως υπήρχαν, όπως η μη επιλογή από τις τάξεις της Φαναριώτικης αριστοκρατίας για το αξίωμα των δραγουμάνων ή των ηγεμόνων στη Μολδαβία. Ισως όμως το «1821», και ειδικά η ξένη βοήθεια που έσωσε την Επανάσταση, έπαιξε μακροπρόθεσμα ρόλο, έμμεσο, στην υιοθέτηση των Μεταρρυθμίσεων (Τανζιμάτ) από τον Μουσταφά Ρεσίντ Πασά (τον υπουργό Εξωτερικών) το 1939. Αντιθέτως, ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος ήταν αποφασιστικής σημασίας στο να καταστραφεί ολοσχερώς η συνύπαρξη Οθωμανών Τούρκων και Οθωμανών Ελλήνων και στο να πάρουν τα ηνία (με πραξικόπημα) οι εθνικιστές παντουρκιστές νεότουρκοι και «ελληνοφάγοι» (Ενβέρ, Ταλάτ). Επίσης, η ελληνική «κατοχή-εισβολή» στη Σμύρνη (Μάιος 1919) ήταν το μέγα σοκ και τραύμα που ώθησε τον Κεμάλ και τους Τούρκους στον δικό τους ηρωικό αγώνα ανεξαρτησίας που τους εδραίωσε ως έθνος και ως εθνικό κράτος.
Δεύτερον, υπάρχουν κυρίως βιβλιογραφικές παραλείψεις στα τμήματα που αφορούν την ελληνική πλευρά, αντίθετα από την τουρκική πλευρά, που είναι βιβλιογραφικά εξονυχιστική. Τρίτον, πάλι στο τμήμα που αφορά την Ελλάδα και τους Ελληνες, υπάρχουν κάποια ολισθήματα σε επί μέρους σημεία, όπως π.χ. ότι το Κυπριακό δεν είχε αποτελέσει καυτό θέμα που είχε συνεπάρει τα πλήθη στην Ελλάδα (δεκαετίες 1950-1960), όπως αντίθετα η Μεγάλη Ιδέα υπό τον Βενιζέλο· ότι ο Ιων Δραγούμης και ο Σουλιώτης-Νικολαΐδης ήταν οι πρώτοι διδάξαντες την ιδέα ενός ελληνο-οθωμανικού κράτους (με φόβητρο τον Πανσλαβισμό), σε αυτό οι συγγραφείς παρασύρθηκαν από σχετική μελέτη του Θάνου Βερέμη· ή ότι η «Βόρεια Ηπειρος» δεν αποτελεί ελληνική διεκδίκηση (και μάλιστα κλασική) στο πλαίσιο του ελληνικού αλυτρωτισμού, από το 1940 και μετά.
Πάντως το βιβλίο αποτελεί μία στερεή συμβολή στον χώρο της μελέτης των ελληνοτουρκικών σχέσεων, έναν χώρο που βρίθει, και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, από επιφανειακές μελέτες ή προδήλως εθνικιστικές.
