Τα πράγματα μοιάζουν άσχημα για τις ΗΠΑ, αλλά οι μεσοπρόθεσμες προοπτικές για την Ευρωζώνη και την Ιαπωνία ίσως είναι εξίσου, αν όχι και περισσότερο, άσχημες. Και στις δύο οικονομίες, η ανάκαμψη θα έχει σχήμα U για μια σειρά από λόγους.
Πρώτον, ο αναμενόμενος ρυθμός ανάπτυξης στην Ευρωζώνη και την Ιαπωνία (γύρω στο 2%) είναι χαμηλότερος από τον αντίστοιχο των ΗΠΑ. Δεύτερον, οι χώρες αυτές θα δυσκολευτούν περισσότερο να καταφύγουν στη δημοσιονομική πολιτική προκειμένου να αντισταθμίσουν τις συνέπειες της κρίσης: ακόμα και πριν από το 2007, είχαν μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα και μεγάλα δημόσια χρέη σε σχέση με το ΑΕΠ τους (σε πολλές περιπτώσεις κοντά ή πάνω από το 100%). Τρίτον, οι χώρες αυτές αντιμετωπίζουν σοβαρές προκλήσεις τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα: χαμηλή αύξηση της παραγωγικότητας και γερασμένους πληθυσμούς. Κανένα από τα προβλήματα αυτά δεν μπορεί να επιλυθεί εύκολα.
Επιπλέον, μια ομάδα χωρών της Ευρωζώνης γνωστές ως PIGS -Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα και Ισπανία- έχουν μπει σε σοβαρούς μπελάδες. Τα τελευταία χρόνια, τα χρέη τους εκτοξεύτηκαν, και η ανταγωνιστικότητα τους μειώθηκε. Οι λόγοι είναι περίπλοκοι. Η ένταξη τους στο ευρώ έδωσε σε αυτές τις χώρες τη δυνατότητα να δανείζονται περισσότερο και να καταναλώνουν περισσότερο απ’ όσο θα έκαναν διαφορετικά. Η επακόλουθη ραγδαία πιστωτική άνοδος στήριξε την κατανάλωση αλλά και οδήγησε στην αύξηση των μισθών. Αυτό έκανε τις εξαγωγές τους λιγότερο ανταγωνιστικές. Ταυτόχρονα, η υπέρμετρη γραφειοκρατία και άλλα δομικά προσκόμματα αποθάρρυναν τις επενδύσεις σε τομείς υψηλής εξειδίκευσης, παρότι οι μισθοί σε αυτές τις χώρες απείχαν από τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το επακόλουθο επιζήμιο μείγμα μεγάλων ελλειμμάτων και ελλειμμάτων προϋπολογισμού άφησε τις χώρες PIGS υπερχρεωμένες απέναντι σε τράπεζες άλλων χωρών της Ευρώπης. Όλες είναι εξαιρετικά μοχλευμένες, πράγμα που τις καθιστά πιθανή πηγή χρηματοοικονομικής μόλυνσης. Σαν να μην έφτανε αυτό, η δραματική ανατίμηση του ευρώ το 2008-9 ενέτεινε την απώλεια της ανταγωνιστικότητας, φέρνοντας τις παραπάνω χώρες ακόμα πιο κοντά στο φάσμα της αθέτησης αποπληρωμής και απειλώντας να επιβαρύνουν τα πλουσιότερα και υγιέστερα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Αυτό δεν έπρεπε να έχει συμβεί. Σκοπός της Ευρωπαϊκής Νομισματικής Ένωσης ήταν να φέρει σταθερότητα και ενότητα στην Ευρώπη. Όταν συνενώθηκαν τα κράτη μέλη, παραχώρησαν τον έλεγχο της νομισματικής πολιτικής στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα• επίσης προσχώρησαν στο Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης, το οποίο επέβαλλε περιορισμούς στο μέγεθος των δημοσιονομικών ελλειμμάτων τους. Θεωρητικά, η συμμετοχή τους θα ανάγκαζε τις χώρες αυτές να αναλάβουν δομικές μεταρρυθμίσεις και να επιβάλουν μια σύγκλιση των οικονομικών επιδόσεων ανάμεσα σε όλα τα κράτη μέλη. Αντί για αυτό, συνέβη το αντίθετο. Η Γερμανία και μερικές ακόμα χώρες πέρασαν μια δεκαετία μειώνοντας τις δημοσιονομικές ανισορροπίες τους και βελτιώνοντας την ανταγωνιστικότητα τους μέσω επιχειρηματικής αναδόμησης. Εντούτοις, το αντίθετο συνέβη στην Ιταλία, την Ισπανία, την Ελλάδα και την Πορτογαλία, όπου οι δημοσιονομικές ανισορροπίες παρέμειναν υψηλές, και το εργατικό κόστος ανέβηκε περισσότερο από την ανάπτυξη της παραγωγικότητας. Κατά συνέπεια, έχουμε τώρα δύο Ευρώπες αντί για μία.
Και άλλοι παράγοντες επιδείνωσαν την απόκλιση. Η κινητικότητα της εργατικής δύναμης μέσα στην ένωση είναι μικρή, καθώς οι διαφορετικές γλώσσες και κουλτούρες παρεμποδίζουν τη μετανάστευση. Έτσι μια αύξηση της ανεργίας στην περιφέρεια της ένωσης δεν θα οδηγήσει τους εργαζόμενους να μεταναστεύσουν σε πιο ευημερούσες περιοχές στον ίδιο βαθμό που ίσως το έκαναν σε άλλες συνθήκες. Κατά συνέπεια, οι αγορές εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι πολύ λιγότερο ελαστικές από εκείνες των ΗΠΑ. Εξίσου ανησυχητική είναι η λεπτομέρεια ότι οι μεμονωμένες χώρες της ΕΕ δεν μοιράζονται το δημοσιονομικό βάρος της κεντρικής κυβέρνησης στις Βρυξέλλες, όπως κάνουν οι πολιτείες στις ΗΠΑ. Το γεγονός ότι η δημοσιονομική πολιτική αφήνεται στα χέρια των μεμονωμένων χωρών περιορίζει το βαθμό στον οποίο μια χώρα μπορεί να βοηθήσει μια άλλη.
Αν αυτές οι οικονομικές αποκλίσεις επιμείνουν και διευρυνθούν, η Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση θα μπορούσε να διαλυθεί. Για παράδειγμα, υποθέστε ότι η Ελλάδα καταφεύγει στη χρηματοοικονομική μηχανική και σε δημοσιονομικά μαγειρέματα για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της. Αν συνεχίσει να το κάνει, η Ελλάδα θα μπορούσε να χάσει την πρόσβαση στις αγορές χρέους κάποια στιγμή μέσα στο 2010. Σε μια τέτοια περίπτωση, θα προσέφευγε αναγκαστικά ως επαίτης σε άλλες χώρες μέλη, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ή το ΔΝΤ, ικετεύοντας για άμεσα δάνεια.
Οι παίκτες αυτοί θα μπορούσαν να διασώσουν την Ελλάδα για χάρη της επιβίωσης της Νομισματικής Ένωσης.
Αν όμως παρόμοια προβλήματα εξαπλωθούν στην Ισπανία, την Ιταλία, την Πορτογαλία ή άλλες χώρες μέλη, η προθυμία και η ικανότητα της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, και πολύ λιγότερο των Γάλλων και Γερμανών φορολογουμένων, να διασώσουν άλλες χώρες μέλη θα έφτανε στο όριο της. Τότε η Ελλάδα θα αναγκαζόταν να φύγει από τη Νομισματική Ένωση και να υιοθετήσει ένα νέο, υποτιμημένο νόμισμα, όπως είναι η δραχμή, για να αντικαταστήσει το ευρώ.
Αυτό το δίδυμο σενάριο -αθέτηση αποπληρωμής και υποτίμηση- θα μπορούσε να έχει φοβερές συνέπειες. Υιοθετώντας μια νέα, υποτιμημένη δραχμή, η Ελλάδα θα αθετούσε αναγκαστικά την αποπληρωμή των δημόσιων -και κατά πάσα πιθανότητα και των ιδιωτικών- χρεών που είναι εκφρασμένα σε ευρώ.
Κάτι τέτοιο συνέβη στην Αργεντινή το 2001. Η έξοδος της από ένα νομισματικό συμβούλιο και μια απότομη υποτίμηση του πέσο πυροδότησαν μια τεράστια αθέτηση αποπληρωμής δημόσιων και ιδιωτικών χρεών που είχαν εκφραστεί σε αμερικανικά δολάρια. Οδήγησε επίσης στην αναγκαστική μετατροπή του εκφρασμένου σε δολάρια εγχώριου χρέους σε υποχρεώσεις σε πέσος με πολύ μικρότερη αξία, μια διαδικασία γνωστή ως «πεσοποίηση». Ομοίως, μια υποτίμηση και αθέτηση αποπληρωμής από την Ελλάδα, ή την Ιταλία, θα οδηγούσε σε «δραχμοποίηση» ή «λιροποίηση» των υποχρεώσεων σε ευρώ που έχουν εκδοθεί στο εσωτερικό, στην ουσία επιφέροντας τεράστιες απώλειες σε όποιον θα είχε τέτοιες απαιτήσεις, κυρίως άλλες ευρωπαϊκές τράπεζες.
Καμία νομισματική ένωση δεν έχει επιβιώσει ποτέ χωρίς παράλληλη δημοσιονομική και πολιτική ένωση. Αν λάβουν χώρα τέτοιου είδους αθετήσεις αποπληρωμής και υποτιμήσεις, η διαφορά ανάμεσα στην Ευρωζώνη και στις ΗΠΑ θα γινόταν ακόμα πιο προφανής. Η Καλιφόρνια και πολλές άλλες πολιτείες στις ΗΠΑ αντιμετωπίζουν κρίσεις προϋπολογισμού, αλλά μια ισχυρή παράδοση δημοσιονομικού φεντεραλισμού -καθώς και σχετικές ρήτρες στον πτωχευτικό κώδικα- καθιστούν δυνατή την επίλυση ορισμένων από αυτά τα τοπικά προβλήματα σε εθνικό επίπεδο. Η Ευρωζώνη δεν διαθέτει τέτοιους μηχανισμούς επιμερισμού του βάρους.
Μια διάλυση της Νομισματικής Ένωσης θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και στη μερική καταστροφή της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κάθε χώρα μέλος που βγαίνει από τη Νομισματική Ένωση και αθετεί την αποπληρωμή χρεών που διακρατούνται από άλλες χώρες μέλη μπορεί τελικά να αποβληθεί από την ΕΕ. Αυτό το πεπρωμένο, αδιανόητο πριν από μερικά χρόνια, έχει πλέον γίνει μια πολύ πραγματική πιθανότητα για τις αρχές στην Αθήνα, τη Ρώμη, τη Μαδρίτη και τη Λισαβόνα. Η πολυετής οικονομική απόκλιση και η διάβρωση της οικονομικής ανταγωνιστικότητας σε αυτές τις χώρες έχουν καταστήσει μια τέτοια έκβαση πολύ πιο πιθανή από κάθε άλλη φορά.
Από το βιβλίο:”Η οικονομία της κρίσης. Μαθήματα εκτάκτου ανάγκης για το μέλλον του χρήματος”, Εκδόσεις Πατάκη
