Το να συγκεντρώσει κανείς στοιχεία για το ζήτημα «Ιράν και πυρηνικά» δεν είναι καθόλου εύκολα υπόθεση σήμερα. Οι αλήθειες εμπλέκονται σε τέτοιο βαθμό με τα κατασκευασμένα στοιχεία, που κανείς χάνει το λογαριασμό: που τελειώνει η αλήθεια και που ξεκινά η σκοπιμότητα; Από πού να ξεκινήσει κανείς;
Οι εκθέσεις της Διεθνούς Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ), βοηθούν ελάχιστα αφού βασικά αναφέρουν σε ποια σημεία συμμορφώθηκε το Ιράν και σε ποια όχι καθώς και στο τι δεν εντόπισαν οι ερευνητές της στα σημεία που ελέγχθηκαν.
Από την άλλη μεριά το δίκτυο είναι γεμάτο με αναρίθμητες εκθέσεις και μελέτες μεγαλόσχημων πανεπιστημιακών και εμπειρογνωμόνων και δημοσιογραφικά άρθρα. Όμως πόσα και ποια από αυτά τα στοιχεία είναι αληθινά και ποια κατευθυνόμενα;
Το σίγουρο είναι ότι το θέμα είναι, όσο ποτέ, σε κρίσιμο σημείο.
Οι ΗΠΑ αγωνίζονται με νύχια και δόντια να πείσουν του παραδοσιακούς τους συμμάχους να συναινέσουν σε μια πιο αποφασιστική στάση απέναντι στο Ιράν, χωρίς ουσιαστικά αποτελέσματα. Οι εξελίξεις στο Ιράκ έχουν αρχίσει εδώ και καιρό να παράγουν αποτελέσματα.
Στο Ισραήλ πληθαίνουν τα σενάρια για μια αεροπορική επίθεση σε κρίσιμες εγκαταστάσεις του Ιράν, κάτι ανάλογο με την αιφνιδιαστική επίθεση σε πυρηνική εγκατάσταση του Ιράκ το 1981 καθώς και σε «ύποπτη» εγκατάσταση της Συρίας το 2007.
Η Κίνα και η Ρωσία κινούνται με βάση τα δικά τους στρατηγικά συμφέροντα στην περιοχή και δεν έχουν καμιά πρόθεση να ταυτιστούν με τις προθέσεις των ΗΠΑ.
Και οι Ευρωπαίοι φαίνεται να παρακολουθούν από την γωνία, ψάχνοντας ευκαιρίες για να αποκομίσουν οφέλη για αυτούς.
Το κείμενο αυτό είναι μια αρχική προσπάθεια να προσεγγιστεί το ζήτημα, με όσο πιο αντικειμενικούς όρους μπορεί να γίνει αυτό.
1. Ιστορικά στοιχεία
Η εμπλοκή του Ιράν με την πυρηνική ενέργεια έχει μακριά ιστορία. Ξεκινάει από την εποχή του Σάχη το 1967, όταν το Ιράν αγόρασε τον πρώτο πειραματικό αντιδραστήρα από τις ΗΠΑ και ξεκίνησε να δημιουργεί ένα σώμα επιστημόνων και τεχνικών. Το 1974 [1] ο Σάχης εξήγγειλε ένα φιλόδοξο πυρηνικό πρόγραμμα για την κατασκευή πυρηνικών εργοστασίων συνολικής δυναμικότητας 23.000 MW(e). Σε αυτό το αρχικό πρόγραμμα οι ΗΠΑ συμμετείχαν με ένα συμβόλαιο για την κατασκευή 8 αντιδραστήρων ισχύος 8.000 MW(e) που υπογράφηκε το 1975. Άλλους 2 αντιδραστήρες (των 950 MW(e)) συμφώνησε να κατασκευάσει η Γαλλία και άλλους 6 η Γερμανία. Από την τελευταία αυτή συμφωνία, οι δυο αντιδραστήρες των 1.300 MW(e) ο καθένας, άρχισαν να κατασκευάζονται το 1976 στην Bushehr.
Όλες αυτές οι συμφωνίες συνοδεύονταν και από δευτερεύουσες συμφωνίες για την συμμετοχή του Ιράν σε διάφορες εταιρείες παραγωγής πυρηνικών καυσίμων, εκπαίδευσης προσωπικού, κλπ.
Παράλληλα άρχισε η έρευνα για τον εντοπισμό κοιτασμάτων ουρανίου η οποία το 1989 κατέληξε στην χαρτογράφηση κοιτασμάτων εκτιμώμενης περιεκτικότητας 5.000 τόνων, ενώ οι ενδείξεις δείχνουν ότι στο έδαφος του Ιράν υπάρχουν 20.000 – 30.000 τόνοι ουρανίου.
Το 1979, με την επικράτηση της Ισλαμικής Επανάστασης, το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν πάγωσε.
Αυτό που είχε γίνει, ως τότε ήταν η μερική κατασκευή των δύο γερμανικών αντιδραστήρων στην Bushehr (ο ένας ήταν κοντά στην ολοκλήρωση της κατασκευής), η αγορά διάφορων μικρών ερευνητικών αντιδραστήρων και η εκπαίδευση ανθρώπινου δυναμικού σε πανεπιστήμια και εγκαταστάσεις της Δύσης.
Στη διάρκεια του πολέμου Ιράν-Ιράκ (1980-1988), οι εγκαταστάσεις της Bushehr βομβαρδίστηκαν πολλές φορές και ουσιαστικά καταστράφηκαν.
Το Ιράν άρχισε να ενδιαφέρεται ξανά για την πυρηνική ενέργεια κατά την διάρκεια του πολέμου με το Ιράκ. Ωστόσο, οι ΗΠΑ, Γαλλία και Γερμανία που είχαν κάνει συμφωνίες με τον Σάχη αρνήθηκαν να προχωρήσουν στην υλοποίησή τους. Εξ άλλου, ο πόλεμος Ιράν-Ιράκ είχε ξεκινήσει με την υποστήριξη των ΗΠΑ προς τον Σαντάμ Χουσεΐν.
Έτσι το Ιράν στράφηκε προς νέους πιθανούς προμηθευτές, όπως το Πακιστάν, η Αργεντινή, η Ισπανία, η Τσεχοσλοβακία, η Κίνα και η Σοβιετική Ένωση.
Το 1987 υπέγραψε συμφωνία με το Πακιστάν για την εκπαίδευση επιστημόνων και μηχανικών και τον ίδιο χρόνο με την Αργεντινή για την προμήθεια εμπλουτισμένου ουράνιου και την εκπαίδευση επιστημόνων.
Το 1984, με την βοήθεια της Κίνας χτίστηκαν στο Esfahan εγκαταστάσεις κρίσιμες για τον εμπλουτισμό ουράνιου και το 1991 συμφωνήθηκε η προμήθεια ενός ερευνητικού αντιδραστήρα των 20 MW(e). Το 1992 συμφωνήθηκε η αγορά δύο αντιδραστήρων των 330 MW(e) η οποία όμως ακυρώθηκε μετά από παρέμβαση των ΗΠΑ.
Το 1995 είναι η χρονιά που ξαναρχίζει η ανάπτυξη του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν: Υπογράφεται η συμφωνία με την Ρωσία για την επανακατασκευή των εγκαταστάσεων στην Bushehr με δυο αντιδραστήρες των 1.000 MW(e) και την εκπαίδευση ανθρώπινου δυναμικού. Αυτή η συμφωνία προέβλεπε ότι ο πρώτος αντιδραστήρας θα ήταν σε λειτουργία το 2006.
Όλες οι δραστηριότητες του Ιράν στον τομέα ήταν υπό τον έλεγχο της Διεθνούς Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ), αφού το Ιράν ήταν μέλος της συνθήκης για την μη διάδοση των πυρηνικών όπλων (ΝΡΤ) από το 1974.
2. Η κρίση
Αν και οι ΗΠΑ προσπαθούσαν από το 1979 να αποτρέψουν την υλοποίηση του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν, η τρέχουσα κρίση αρχίζει ουσιαστικά τον Αύγουστο του 2002 [2], όταν μια Ιρανική αντιστασιακή ομάδα αποκάλυψε σε συνέντευξη τύπου στην Ουάσιγκτον ότι το Ιράν κατασκεύαζε, μυστικά, μια μονάδα εμπλουτισμού ουράνιου στη Natanz, και μια μονάδα παραγωγής βαρέως ύδατος στην Arak. Οι ΗΠΑ δήλωσαν ότι αυτές οι δραστηριότητες δεν μπορεί παρά να αφορούν την προσπάθεια για την κατασκευή πυρηνικών όπλων και η ΙΑΕΑ ανέλαβε να ελέγξει την κατάσταση.
Αστειότητες, αλλά είναι ο τρόπος των ΗΠΑ της περιόδου των νεοσυντηρητικών να κινούν τα πράγματα. Κάπως έτσι κίνησαν τα πράγματα και με το Ιράκ. Μόνο που εκεί, τις πληροφορίες για τα υποθετικά όπλα του Ιράκ, τις ανακοίνωναν απευθείας οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ.
Η αλήθεια ωστόσο είναι ότι το Ιράν δεν ήταν υποχρεωμένο να ενημερώσει την ΙΑΕΑ για τις εγκαταστάσεις αυτές, αφού η συνθήκη για την μη διάδοση προβλέπει ότι η ΙΑΕΑ ενημερώνεται 6 μήνες πριν τεθεί κάποια εγκατάσταση σε λειτουργία και όχι όταν αρχίσει να κατασκευάζεται.
Εξ άλλου το Ιράν δεν έκρυψε ποτέ την φιλοδοξία του να αναπτύξει όλο τον κύκλο της παραγωγής πυρηνικού καύσιμου: από την εξόρυξη του ορυκτού μέχρι την παραγωγή ελαφρώς εμπλουτισμένου ουράνιου για χρήση σε πυρηνικούς αντιδραστήρες. Και όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, από το 1989 γνώριζε ότι υπάρχει ουράνιο στο έδαφός του.
3. Σήμερα
Από το 2002 μέχρι σήμερα η κατάσταση εξελίσσεται σε μια διελκυνστίδα ανάμεσα στις απαιτήσεις των ΗΠΑ για έλεγχο των δραστηριοτήτων του Ιράν στον τομέα των πυρηνικών και, βασικά, την παραίτησή του από την ανάπτυξη διαδικασιών εμπλουτισμού ουρανίου από την μια και σε μια τακτική κωλυσιεργίας μέσω διαπραγματεύσεων, μερικής συμμόρφωσης, αλλά και συνέχιση της ανάπτυξης του προγράμματος από την μεριά του Ιράν.
Βέβαια είναι αλήθεια ότι οι ΗΠΑ, με αφορμή τον έλεγχο της ΙΑΕΑ στις πυρηνικές εγκαταστάσεις, αποζητούν το άνοιγμα μιας διαδικασίας ευρύτερου ελέγχου. Άλλωστε είναι φανερές οι επιθετικές βλέψεις τους στην περιοχή κι ο στόχος τους για την επιβολή μιας νέας γεωπολιτικής ισορροπίας.
Από την άλλη μεριά το ΙΡΑΝ, αν όντως θέλει να κατασκευάσει πυρηνικά όπλα, αυτή την δυνατότητα την έχει (τεχνολογικά). Οι πειραματικοί και ερευνητικοί του αντιδραστήρες είναι υπερ-αρκετοί για έναν τέτοιο σκοπό. Το έκανε εξ άλλου πρόσφατα, το 2006, και η Β. Κορέα, χρησιμοποιώντας έναν μικρό ερευνητικό αντιδραστήρα των 5 MWe για την παραγωγή του αναγκαίου πλουτώνιου.
Ωστόσο η απόκτηση ενός πυρηνικού οπλοστασίου από το ΙΡΑΝ δεν είναι και τόσο απλό ζήτημα, καθ’ ότι τροποποιεί τους συσχετισμούς δύναμης στην ευρύτερη περιοχή κι άρα υπεισέρχονται εδώ, πέραν των ΗΠΑ, της Ρωσίας και της Κίνας και οι άλλες περιφερειακές δυνάμεις (Τουρκία, Ισραήλ, Πακιστάν κλπ. κλπ.). Ο πυρηνικός επόμενα εξοπλισμός του ΙΡΑΝ είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο ζήτημα και δεν αφορά απλώς ένα Εθνικό δικαίωμα όπως ισχυρίζεται η πολιτική του ηγεσία
Σήμερα, στο τέλος του 2009, η «πυρηνική» εικόνα του Ιράν περιλαμβάνει:
• 45 τμήματα στον τομέα των πυρηνικών στα πανεπιστήμια του Ιράν.
• 450 «πυρηνικούς» μηχανικούς και επιστήμονες.
• 8 ερευνητικούς αντιδραστήρες.
• Ολοκληρωμένο από τον Μάρτιο του 2009 τον ένα αντιδραστήρα 1000 MWe στην Bushehr με τα καύσιμά του επί τόπου, που άρχισε να τα προμηθεύεται από τη Ρωσία από τον Δεκέμβρη του 2007. Υπολογίζεται ότι θα αρχίσει να λειτουργεί σύντομα, αν δεν άρχισε ήδη, και θα είναι σε πλήρη λειτουργία μέσα στο 2010.
• Υπό κατασκευή ένα ερευνητικό αντιδραστήρα βαρέως ύδατος 40 MWe και μιας εγκατάστασης 
παραγωγής βαρέως ύδατος στην Arak.
• Μια πειραματική εγκατάσταση εμπλουτισμού ουρανίου στην Qom.
• Μια εγκατάσταση εμπλουτισμό ουρανίου στην Natanz.
• Μια εγκατάσταση επεξεργασίας ουρανίου στην Isfahan.
• Ορυχεία εξόρυξης ουρανίου στην Saghand και την Yazd.
Συμπέρασμα;
Δεν υπάρχει συμπέρασμα και δεν νομίζω ότι μπορεί να υπάρξει, σε αυτή τη φάση τουλάχιστον. Μόνο ερωτήματα:
Θα συνεχίσει το Ιράν την κατασκευή υποδομών για τον εμπλουτισμό του ουράνιου ή θα συμφωνήσει να γίνεται αυτή η διαδικασία αλλού (στη Ρωσία π.χ.);
Και αν το κάνει, θα προχωρήσει στην κατασκευή πυρηνικών όπλων ή θα παραμείνει στην ειρηνική χρήση της πυρηνικής ενέργειας;
Θα συνεχίσουν οι ΗΠΑ να προσπαθούν να σταματήσουν το Ιράν με πιέσεις και διπλωματικά μέσα ή θα χρησιμοποιήσουν στρατιωτική δύναμη;
Και αν το κάνουν, ποια θα είναι η αντίδραση Ρωσίας και Κίνας;
Θα περιμένει το Ισραήλ τις κινήσεις των ΗΠΑ ή θα αναλάβει μόνο του κάποια πρωτοβουλία;
Είναι προφανές ότι δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις. Στην περιοχή παίζονται μεγάλα γεωπολιτικά ζητήματα και οι εξελίξεις θα καθοριστούν από τους συσχετισμούς που διαμορφώνονται μέσα σ’ αυτό το παιχνίδι.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι με την ολοκλήρωση της εγκατάστασης στην Bushehr, τα πράγματα τρέχουν με μεγαλύτερη ταχύτητα.
[1]Το 1973 έγινε ο πόλεμος Ισραήλ – Αιγύπτου και το Ισραήλ θεωρείται ότι κατέχει πυρηνικά όπλα από το 1966.
[2]Να θυμόμαστε ότι είχε μεσολαβήσει η επίθεση στους δίδυμους πύργους και η επίθεση των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και ακόμη ότι η επίθεση στο Ιράκ ξεκίνησε το 2003.
