*. Η διάλεξη αυτή του κ. Κ. Τσουκαλά δόθηκε στις 17 Μαρτίου του 1995 στην Κίνηση Πολιτών κατά του Ρατσισμού.
Περιλαμβάνεται στο βιβλίο: Έξι κείμενα για τον Ρατσισμό, ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ, 1998
*****
Το μόνο απόλυτα νέο στοιχείο του ρατσισμού είναι το όνομά του και η φρίκη που συνεπιφέρει η οποιαδήποτε επίκληση του.
Πάντα, από τα βάθη των αιώνων, οι άνθρωποι φοβούνταν και μισούσαν το άγνωστο και το ξένο. Και έτσι, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ρατσισμός μπορεί να θεωρηθεί σαν μια από τις πολλές εκφράσεις του προαιώνιου και διϊστορικού αισθήματος επιφύλαξης, απέχθειας και εχθρότητας που αναπτύσσεται στις κοινότητες των ανθρώπων όταν έλθουν σε επαφή με το έτερο, το ξένο.
Η ίδια η πρόσληψη της κοινότητας, του «εμείς», παραπέμπει στους «εκτός», στους άλλους. Και με αυτή την έννοια, κάθε κοινωνία ορίζει το ξένο ταυτόχρονα και με τους ίδιους όρους με τους οποίους επιχειρεί να ορίσει και τον εαυτό της. Και την ίδια στιγμή, κατασκευάζει και παγιώνει τις συμβολικές εκείνες πρακτικές που επιτρέπουν τη διαφοροποίηση των εντός από τους εκτός. Από την ανέγερση των πρώτων τειχών, μέχρι τη θέσπιση των υπηκοοτήτων, ο ορισμός και η προστασία της κοινότητας εκφράζεται με την παραγωγή ειδικών κανόνων συμπεριφοράς απέναντι στους άλλους και στους ξένους -κανόνων που στηρίζονται στη διάκριση, στη διαφοροποίηση και στη θέσπιση ενός ειδικού μειονεκτούντος καθεστώτος. Όποιες και αν είναι οι αξιακές θεμελιώσεις της κοινωνίας, η συγκεκριμενοποίησή τους εκφράζεται πάντοτε με δυο μέτρα και δυο σταθμά: μερικά τουλάχιστον από όσα ισχύουν και πρέπει να ισχύουν για τους μεν, δεν ισχύουν για τους δε. Ακόμα και εάν όλοι αντιμετωπίζονται ως ίσοι, «εμείς» δεν μπορεί παρά να είμαστε «πιο ίσοι» από τους άλλους.
Όμως, όσο και αν είναι σωστή στη γενικότητα της, μια τέτοια διϊστορική πρόσληψη της αντιμετώπισης του ξένου μπορεί να είναι αποπροσανατολιστική. Κάθε εποχή και κάθε πολιτισμός έχουν το δικό τους ρατσισμό, το δικό τους τρόπο να ορίζουν το «εμείς», και να διαφοροποιούν, να ξορκίζουν και να απωθούν το ανοίκειο. Έναν τρόπο ο οποίος είναι συνάρτηση του κυρίαρχου συστήματος πρακτικών και αξιών. Έτσι, προφανώς, δεν υπάρχει ένας ρατσισμός, αλλά πολλοί. Και ο δικός μας ρατσισμός, εκείνος που σφραγίζει τις κοινωνίες μας σήμερα, προκαλώντας τον αποτροπιασμό και τη φρίκη, είναι προφανώς συνάρτηση των δικών μας αξιών, των αξιών της ισότητας, της ελευθερίας και της δημοκρατίας.Προϊόν της Νεωτερικότητας
Με αυτήν την έννοια, ο δικός μας ρατσισμός είναι φαινόμενο σχετικά πρόσφατο που συνδέεται με τις δικές μας κοινωνίες, και τις ιδέες που συγκροτήθηκαν για να εξηγήσουν και να δικαιώσουν την πολιτική και πολιτιστική τους κατασκευή. Και με τρόπο που εκ πρώτης όψεως εμφανίζεται παράδοξος, ο σύγχρονος ρατσισμός είναι το κοινωνικό και νοητικό προϊόν της νεωτερικότητας. Και πιο συγκεκριμένα εμπεδώθηκε και ξαπλώθηκε μέσα από την αδυναμία της νεωτερικότητας αυτής να ολοκληρώσει την αξιακή συγκρότηση της έλλογης Πολιτείας την οποία ήθελε να εγκαταστήσει. Κατά κάποιο λοιπόν τρόπο, ο σύγχρονος ρατσισμός είναι το έμμεσο και απρόβλεπτο προϊόν της κανονιστικής δομής των νεότερων κοινωνιών. Είναι η αξιακά διατυπούμενη απόληξη μιας κοινωνικής λογικής που μάταια προσπαθεί να συγκροτηθεί πάνω στη βάση έλλογων αξιακών προτάσεων. Είναι η έκφραση της εγγενούς αποτυχίας μιας έλλογης, υποτίθεται, αυτοθέσπισης που προσκρούει στα κοινωνικά όρια της λογικής.
Και γι’ αυτό ακριβώς προσλαμβάνεται ίσως ως ανυπόφορος: όχι τόσο για το περιεχόμενο των ιδεών και των πρακτικών που καλύπτονται κάτω από το όνομα του, αλλά διότι φέρνει στην επιφάνεια τις πιο ανυπέρβλητες και επώδυνες αντιφάσεις της κανονιστικής θεμελίωσης των κοινωνιών μας. Έτσι, ο ρατσισμός είναι βδελυρός όχι γιατί είναι απαρχαιωμένος, αλλά επειδή είναι σύγχρονος. Είναι αποκρουστικός όχι γιατί αρνείται τις κυρίαρχες αξίες, αλλά γιατί σε πολλά σημεία στηρίζεται στις αξίες αυτές. Και είναι δυσαντιμετώπιστος επειδή εμφανίζεται όχι ως κρυμμένη ατομική παρέκκλιση, αλλά ως ανοικτή συλλογική συμπεριφορά που αντιστοιχεί σε ένα προβαλλόμενο, αλλά προφανώς ανυπόφορο κοινωνικό δέον.
Πιο συγκεκριμένα ο ρατσισμός εκφράζει, πιστεύω, την εγγενή και ανυπέρβλητη αντίθεση των ορθολογικών κοινωνιών ανάμεσα σε δυο θεμελιακές συνιστώσες της νεωτερικής πολιτειακής λογικής. Από τη μια μεριά, στην πρόσληψη της κοινωνίας ως «τόπου» ανάδυσης και προστασίας των θεμελιακών κοινωνικών αξιών που εκφράζονται με τα ανθρώπινα δικαιώματα, την δημοκρατία και την έννομη τάξη, και, από την άλλη, στην πρόσληψη της ως κλειστής και αυτοαναπαραγόμενης πολιτιστικής κοινότητας και ως έθνους. Και απορρέει από την αδυναμία της νεωτερικής σκέψης και πρακτικής να δώσει απάντηση στο βασικό ερώτημα των αρχών που καλούνται να εκλογικεύσουν την σύγχρονη ορθολογική Πολιτεία: το ερώτημα ποια είναι, ποια μπορεί να είναι, και ποια πρέπει να είναι η θεμελίωση της αυτόνομης και αυτοθεσπίζουσας Πολιτείας, δηλαδή του πολιτικού.
Πράγματι, οι δυο τελευταίοι αιώνες του ευρωπαϊκού πολιτειακού γίγνεσθαι σφραγίζονται από μια άλυτη αντίφαση που ενυπάρχει στην ίδια τη θεμελιακή αντίληψη για τα υπό ίδρυσιν πολιτειακά συστήματα. Είναι γεγονός ότι τα εθνικά κράτη που άρχισαν να συγκροτούνται από το 18ο αιώνα, στηρίχτηκαν σε δυο νέες πρωτόγνωρες, αλλά και συμβολικά πανίσχυρες, καταστατικές αρχές, που όσο και αν είναι πλασματικές, παραμένουν ιδεογραφικά απαρέγκλιτες. Στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας που στηρίζεται στο λογικό και πολιτειακό πλάσμα ενός κοινωνικού συμβολαίου ανάμεσα στα ελεύθερα άτομα, τα οποία είναι φορείς των αναπαλλοτρίωτ
